Oti ua lafo
O le upusii o le ulutala o se tasi lea e sili ona taʻutaʻua i latou na taʻua ia Julius Caesar (tusa lava pe na muai faʻalogo i le gagana Eleni - Ἀνερίφθω κύβος, ae le o le Latina, aua o le gagana Eleni i lena taimi o le gagana a tagata Roma). Na fofogaina ia Ianuari 10, 49 T.L.M. i le taimi o le sopoia o le Rubicon (vaitafe tuaoi i le va o Italia ma Cis-Alpine Gaul), na faailogaina le amataga mulimuli o le taua faalemalo e faasaga ia Pompey. O lenei fasifuaitau, ua faaliliuina moni lava o le "Ua togi le dice", talu mai lena taimi ua faailoa mai ai se tulaga e leai se auala e sao mai ai, e pei lava o le taaloga o le dice pe a uma le taʻavale. Ae ui i lea, o le taimi lenei o le a tatou taumafai e tetee atu i le "taua a le malo" lea "ua faia mo le tele o seneturi." Se'i o tatou ave se mea manaia (fa'aoga fo'i e tagata anamua!) ina ia fa'aitiitia ai lagona le lelei so'o se ta'aloga laupapa e fa'aaoga ai dice mai le taimi nei.
E le soona fai atu o ponaivi e fai ma ala o le vavalo/tusi ua leva e pei o tagata. E tusa ai ma tagata atamamai i le mataupu, o le faʻamaoniga tuai mo le faʻaaogaina o ponaivi (muamua ponaivi manu - o le mea lea o lo latou igoa Polani) na amata mai i le c. tausaga ma sau mai Mesopotamia anamua. O le mea moni, e leʻi vave maua e ponaivi se foliga patino. Afai e le na o le kilia ma faʻailogaina i faʻailoga faʻailoga, ona sili atu lea ona latalata i pusa faʻataʻitaʻi nai lo cubes, lea e mafai ai e se tasi ona faʻalagolago i le faʻataʻitaʻiga i se tasi o avanoa e fa, ae le o le ono. I le faaopoopo atu i ponaivi oblong teuteu matagofie, o ositaulaga ma taulaitu i le salafa o le lalolagi na faʻaogaina seti tutusa o ponaivi ivi, maʻa mafolafola, fatu, atigi, ma isi.
O le dice muamua na sili atu ona faʻaaogaina mo le vavalo ma le vavalo, ae e mai i ata tipi ma ata o loʻo i luga e maua mai ai faʻailoga o aso nei, ae le o le taʻua o le igoa Polani lava ia.
O le laina i le va o valovaloga ma dice e masani ona matua le manino - e oo lava i aso nei. E faigata foi ona iloa le aso na latou faʻaaogaina muamua ai i le taʻaloga. O faʻataʻitaʻiga muamua o loʻo avanoa mo i tatou mo lenei faʻamoemoe o kupita ma foliga tafatolu e fa (tetrahedra masani) na maua i le taimi o le eliina o le aai o Uro ma na tusia i le tausaga aʻo leʻi oʻo i le tausaga 5. I tu'ugamau o ta'ita'i uma o Aikupito ma Sumerian, na maua ai ponaivi pe tusa ma le afe tausaga la'itiiti, i le foliga sili ona lauiloa i le taimi nei.
I Roma anamua, o dice na faia mai mea eseese, sa i ai foi se faatulagaga o mata taʻitasi ua uma ona faʻavae ma faʻaaogaina e oʻo mai i aso nei.
La'u mai i lalo le galuega fa'atino e fa'auma.
O loʻo maua le faʻaauau o le tusiga i
